About "The Book Thief" by Markus Zusak: Death as the only witness and ominous narrator of a disaster story

The twentieth century, which started to lose its linear and positivist magic rapidly with the world wars, embraced humanity with the destructiveness of weapons of mass destruction and the hatred of rising nation-state understandings, and left millions of scattered, destroyed stories of humans and nations behind it. Those were the stories of the disaster that transcend the limits of words. Unexplainable, incommunicable, impossible stories of disaster and of the one who directly suffered the disaster, which are always spoken, told, written, but still contain the fragmentation and emptiness of the catastrophic experience. The disaster is always incomplete and can never be cleared up. That’s why it can be always asked: Can these stories be put to the limits of the word? Can the devastating rhythm of disaster be put into words? Can the surviving witnesses of the disaster speak the impossible?

Paragraphs about the disaster do not expand with ellipses, but question marks. Our sentences are always uneasy and vague. We cannot grasp the answers with our inexhaustible certainty and throw them towards the questions. We keep wandering around the truth. Marc Nichanian is one of the writers who has been wandering around the devastating realities of disasters and debating whether it is possible to explain it. In his book Edebiyat ve Felaket (Literature and Disaster), Nichanian points out the danger of disaster narratives turning into an "exploitation of atrocities": “I will not speak to you of the so-called “disaster literature", which we know well enough to describe atrocities. Disaster is not the sum of atrocities. No one is capable of calculating the sum of these atrocities, anyway.” (p.25) So, what do we mean by disaster? According to Nichanian, at this point, it is necessary to see the difference between a fact and an event. [An historical fact, such as a genocide, or a torture, this maximum pain, disrupts the bodily integrity of the people or groups who suffer from it to the point of their extinction/ murder.] This is a fact. However, this maximum pain also breaks, crushes and hurts a survivor's spiritual and linguistic integrity. Is it possible for the survivor to recover from the effects of such an experience? Could an indescribable pain still be spoken within the limits of a linguistic form? Or does this attempt at "cure" also involve refutation, as Nichanian suggests? Because, the only way to talk about pain is to convince the survivor that the linguistic integrity is not broken, which means "betrayal of the subject's experience". (p. 28) If so, disaster is this paradox and impossibility itself. Although Nichanian acknowledges as witnesses of the disaster not only those killed by the disaster, but also those who survived, this does not mean that we can still speak the disaster. The witness whose linguistic integrity has been shattered will not be able to speak it without a refutation that this integrity has been broken. So, the question can be repeated: How can the "impossible" be spoken? According to Nichanian, this is only possible with a linguistic act that "experiences helplessness and impossibility within itself" and "locates on the border of language", in other words, only through literature. (p.34)

It can be said that Markus Zusak's novel The Book Thief is an example of literature that constantly invites the reader to question the possibilities of disaster narratives.  In this novel about the Nazi Germany, we are faced with a clear lack of "witnesses". Although it takes place in Germany during World War II, we do not witness any character speaking – or being able to speak – about the experience in the concentration camps. The result is that the story is told not through those directly exposed to the disaster, but through the Germans living in a small town. Concentration camps are a fact that everyone is aware of, afraid of, avoiding, maybe trying to save someone from there, just like our protagonist Liesel's step-parents, but nobody speaks, or rather can't speak. For example, the memories, experiences and aftermath of Liesel's parents, whom we guess were destroyed in the camps, are completely empty, dark and uncertain. It can be said that the tremendous silence in response to the letters Liesel sends to her mother is the rhythm and tone of the entire narrative. 

 

It is only can be heard in the voice of one Jewish, Max, in the narrative. However, this is only valid for a limited time. As he gets involved in the story, Max has to hide to avoid being caught and sent to the concentration camps. Liesel's step parents, the Hubermanns, are a German family, but they do not support Nazi policies. The Hubermanns, who took Liesel into their home after her communist family is sent to the concentration camps, volunteer to hide Max in their basement. Max had not yet experienced the camps and had not faced the disaster directly. Thus, at first, Max is not a witness to the disaster, but its fugitive. Max, who left the Hubermanns in order not to create any more threats to them, and was therefore captured and sent to the concentration camp, turns into complete silence after this point in the narrative. Although he will appear again at some point in the narrative, the reader never sees what he went through in the concentration camp. There is no longer a voice that can convey the experience of the camp. It is no longer possible to convey his experience with the integrity of the word. 

This silence bears a resemblance to a scene in the book. In transfers between camps, camp victims are unloaded from cars and led through town. They are in utterly helpless and devastating silence as they pass through the townsfolk watching them. This walk is like the embodiment of an indescribable, inexplicable, unspeakable darkness and impossibility passing through the middle of the town. The narrative is “witnessless” and silent about a disaster at its very center. The disaster is like a black hole in the middle of the novel. The narrative never speaks directly about the disaster, but constantly circulates around it. The disaster is at the center of the narrative, silent and impossible. 

Nichanian makes mention of the impossibility of "witnessing". So, who could be designated as the narrator of the disaster, which transcends linguistic boundaries, stands far beyond the sequence of actions that created it, and cannot be compiled, regardless of our definition of "witness"? Perhaps an impossible narrator, like the disaster itself. Thus, death itself becomes the narrator of The Book Thief.  The Book Thief opens with a chapter in which this narrator briefly introduces itself:

I could introduce myself properly, but it’s not really  necessary. You will know me well enough and soon  enough, depending on a diverse range of variables. It suffices to say that at some point in time, I will be  standing over you, as genially as possible. Your soul will be in my arms. A color will be perched on my shoulder. I will carry you gently away. At that moment, you will be lying there (I rarely find people  standing up). You will be caked in your own body. There might be a discovery; a scream will dribble down the air. The only sound I’ll hear after that will be my own breathing, and the sound of the smell, of my footsteps. (Zusak, p.7)

This paragraph is actually about the "impossibility" of death. Death the narrator indicates from the very beginning that we, as living, surviving, blood-stained readers, cannot know it. Acquaintance is possible only by encounter. We will have to wait our turn to get to know it. Therefore, the paragraph begins with an impossibility inherent in the narrator's own existence. Words about introducing it convey to the reader only the impossibility of knowing it. The moment of encountering death is defined here as a "discovery". It is a moment that is both unknowable and inexplicable. After experiencing death, the person emanates with a “scream” from the body in which they are "caked". In other words, the voice of the death experience is defined by a voice that transcends words, namely a scream, which is thin, sharp, messy, formless, and its meaning is still hidden only within itself. What comes next are voices that only death can hear, where words have been completely lost. The sound of death’s breath smell and footsteps; in other words, it is the absolute silence of death for the people still alive.

Silence and impossibility. Nichanian quotes that the real challenge in the cinema or literature produced about the Holocaust, one of the most devastating disasters in world history, is “the silence at the death of the witness”. Here, “the ultimate goal is to transform the Holocaust into testimony and History by re-creating the Holocaust and rewriting the event-without-witness.” (Nichanian, p.118) In The Book Thief, the "witnessing" is established with a narrator as silent and impossible as the disaster itself, that is, death itself. Death is the only, sole and ominous witness to disaster. The victims of the disaster are also silent and impossible in the dark halo created by it, just like it, away from possible words. 

As Nichanian states, disaster can only be spoken with the words of literature placed on the border. So at this point, let's go back to a scene mentioned above, where Max and Liesel meet again after a long time. While Max is walking silently and hopelessly through town with the other survivors, Liesel rushes into the middle of the march and calls out to Max. Between them, as the narrator puts it, a weak, interrupted conversation takes place in which the words seem to "drip" from their mouths. This is a dialogue that cannot occur and also cannot touch the bonds that grew stronger between Max and Liesel, while he was hiding in the Hubermanns' basement. After the soldiers push Liesel out of the march, Liesel stubbornly plunges into the march again. This time she bears a different and stronger feeling; because now, she has in mind the book, "The Word Shaker", that Max himself wrote and left for Liesel when he left the house. The disaster of the Holocaust is represented by Max’s farewell, which we encounter not through the act of speaking, but a literary text, which he wrote on the cusp of facing the hell of the concentration camp:  because literature is the only way to show one's broken integrity without refuting it at the same time.

Liesel finds Max again and reminds him of a sentence from "The Word Shaker”: “There was once a strange, small man. But there was a word shaker, too.” As the narrator states, Liesel's words manage to reach Max this time and remind him of the book and its meaning. The broken and destroyed bond between Max, one of the "others" flowing through the middle of the town, and Liesel, who belongs to the power element (or is considered to belong), is revived and gains an intensity that is visible enough to affect those around them. Words remove the artificial distinctions that call for disaster and justifies it. For this reason, it is no coincidence that the title of this chapter is “Way of the words”. Words are a brand new path in the middle of disaster and transport those who have them to a completely different world, stripped of the meanings of the dictated.

The definition of the protagonist as a "word shaker" in a disaster narrative is quite meaningful considering the "impossibility" in which Nichanian places the disaster. Even if words that can speak directly to the disaster are not possible, words that experience its impossibility and silence, positioned on the border of the disaster—such a linguistic act, namely literature, will continue to resurrect and preserve our memory and our destroyed, devastated human bonds.

References:

Nichanian, Marc. Edebiyat ve Felaket. Istanbul: Iletisim, 2011.

Zusak, Markus. The Book Thief. New York: Alfred A. Knopf, 2007.

Markus Zusak'ın "Kitap Hırsızı"na Dair: Bir Felaket Hikâyesinin Yegâne Tanığı ve Lanetli Anlatıcısı Olarak Ölüm

Dünya savaşlarıyla birlikte lineer ve pozitivist büyüyü hızlaca kaybetmeye başlayan yirminci yüzyıl, insanlığı kitle imha silahlarının yok ediciliği ve yükselen ulus-devlet anlayışlarının nefretiyle kucakladı ve arkasında dağılmış, parçalanmış, yıkıma uğramış milyonlarca hikâye bıraktı. Halkların, milletlerin, insanlığın yüzümüzü çevirmeye bile korktuğumuz; dilin, kelimenin sınırlarını aşan hikâyeleriydi bunlar. Hep konuşulan, anlatılan, yazılan ama yine de kendi içinde felaket deneyimlerinin parçalanmışlığını ve boşluğunu barındıran, bir şeylerin hep açıkta ve eksikte kaldığı, bir türlü toparlanamayan, bütünleştirilemeyen, felaketin ve felakete bizzat maruz kalanın anlatılamaz, imkânsız hikâyeleri. Bu sebeple her zaman sorabiliriz: Felaket deneyimlerini kelimenin sınırlarına çekebilir miyiz? Felaketin yıkıcı ritmini kelimeye sığdırabilir miyiz? Felaketin doğrudan maruzu olup hayatta kalanlar, yani tanıklar, imkânsızı konuşabilir mi? 

Felaket hakkındaki paragraflar noktalarla değil, soru işaretleriyle genişliyor. Cümlelerimiz hep tedirgin ve belirsiz. Cevapları, tükenmez kesinlikliklerimizle tutup sorulara doğru fırlatamıyoruz. Gerçeğin etrafında dolaşıp duruyoruz. Felaketlerin yıkıcı gerçeklerinin etrafında dolaşan ve onun anlatımının mümkün olup olmadığını tartışan isimlerden birisi de Marc Nichanian. Edebiyat ve Felaket (Literature and Disaster) isimli kitabında Nichanian felaket anlatılarının bir “gaddarlık sömürüsüne” dönüşmesi tehlikesinden bahseder: “Felaket edebiyatı" olarak adlandırılan, oldukça iyi bildiğimiz ve gaddarlıkları anlatan eserlerden söz etmeyece­ğim sizlere. Felaket gaddarlıkların toplamı değildir. Zaten hiç kimse bu gaddarlıkların toplamını hesaplayacak kapa­sitede değil.” (s.25) Öyleyse, "felaket"ten kastımız ne olabilir? Nichanian'a göre bu noktada olgu ile olay arasındaki farkı görmek gerekir. Tarihsel bir olgu, mesela bir soykırım, ya da bir işkence, bu azami acı, buna maruz kalan kişi ya da grupların bedensel bütünlüğünü bozar, kırar. Bu bir olgudur. Ancak, bu azami acı kişinin ruhsal ve aynı zamanda dilsel bütünlüğünü de kırar, ezer, incitir. Hayatta kalmayı başaran kişi için, böyle bir deneyimin etkilerinden iyileşmek mümkün olabilir mi? Kelimelerle tarif edilemeyecek kadar büyük bir acı, dilsel bir formun sınırlarında yine de konuşulabilir mi? Yoksa bu "tedavi" çabası tıpkı Nichanian'ın öne sürdügü gibi bir inkârı da barındırır mı? Zira, acıyı konuşabilmenin tek yolu, hayatta kalanı kendi dilsel bütünlüğünün bozulmadığına ikna etmekten geçer. Bu da, "öznenin deneyimine ihanet" demektir. (Nichanian 28) O hâlde felâket, işte bu paradoksun ve imkânsızlığın kendisidir. Her ne kadar Nichanian yalnızca felaketin yok ettiği kişileri değil, aynı zamanda hayatta kalanları da felaketin tanıkları kabul etse de, bu durum yine de felaketi konuşabileceğimiz anlamına gelmez. Dil bütünlüğü parcalanmış olan tanık, bu bütünlüğün bozulduğunu inkâr etmeden onu konuşamayacaktır. Öyleyse sorumuzu tekrar edebiliriz: İmkansız olan nasıl anlatılır? Nichanian’a göre bu ancak “çaresizliği ve imkânsızlığı kendi bünyesinde deneyimleyen” ve “dilin sınırında konumlanan bir dilsel edimle”, bir başka deyişle ancak edebiyat ile mümkündür. (s.34)

Markus Zusak’ın romanı Kitap Hırsızı’nın, okuyucuyu felaket anlatılarının imkânlarını sorgulamaya sürekli davet eden bir edebiyat örneği olduğu söylenebilir. Nazi Almanya’sını konu edinen romanda açıkça bir “tanık” eksikliği ile karşı karşıya kalırız. Öncelikle, her ne kadar anlatının merkez konusu olsa da, anlatıda toplama kampalarındaki deneyime dair hiçbir karakterin konuştuğuna -ya da konuşabildiğine- şahit olmayız. Öyle ki, hikâye felakete direkt olarak maruz kalanlar üzerinden değil, küçük bir kasabada yaşayan Almanlar üzerinden aktarılır. Herkesin haberdar olduğu, korktuğu, kaçındığı, belki tıpkı protagonistimiz Liesel’in üvey anne-babası gibi birilerini oradan kurtarmaya çalıştığı ama kimsenin konuşmadığı, daha doğrusu konuşamadığı bir gerçektir toplama kampları. Liesel’in kamplarda yok edildiklerini tahmin ettiğimiz komünist anne-babasının akıbetlerine, anılarına, deneyimlerine dair örneğin tamamen boşluk, karanlık, belirsizlik hakimdir. Liesel’in annesine yolladığı mektupların karşılığındaki müthiş sessizlik tüm anlatının ritmi ve tonudur adeta. 

Anlatı içinde yalnızca tek bir Yahudinin, Max’in sesini işitebiliriz. Ancak bu, yalnızca kısıtlı bir zaman için geçerlidir. Hikâyeye dahil olduğu sırada Max toplama kamplarına gönderilmek üzere yakalanmamak için saklanmak zorundadır. Liesel'in, üvey anne-babası mevcut şiddeti desteklemeyen Alman bir ailedir. Komünist ideolojiye sahip ailesi toplama kamplarına gönderildikten sonra sahipsiz kalan Liesel'i evlerine alan Hubermann'lar, bodrum katında Max'i saklamaya da gönüllü olurlar. Max, henüz kampları tecrübe etmemiş, felaketle direkt olarak yüz yüze gelmemiştir. Dolayısıyla Max de felaketin bir tanığı olarak değil, felaketin bir kaçağı olarak çıkar karşımıza. Daha fazla tehdit yaratmamak adına Hubermann'ların evinden ayrılan ve böylece yakalanıp toplama kampına gönderilen Max, anlatının bu noktasından sonra büsbütün bir sessizliğe dönüşür. Anlatının bir noktasında tekrar karşımıza çıkacak olsa da onun sesini bir daha hiç duyamaz. Onun toplama kampında neler yaşadığını hiç görmeyiz. Kampın deneyimini aktarabilecek bir sesi de artık kalmamıştır. Onun deneyimini kelimenin bütünlüğünce aktarabilmek artık imkânsızdır.  

Bu sessizlik kitaptaki bir sahneye benzer. Kamplar arasındaki aktarımlarda, kamp kurbanları arabalardan indirilerek kasaba boyunca yürütülür. Onları izleyen kasaba halkının ortasından geçerken tamamen çaresiz ve yıkıcı bir sessizlik içindedirler. Kasabanın tam ortasından geçip giden, anlatılamaz, açıklanamaz, konuşulamaz bir karanlığın ve imkânsızlığın ete kemiğe bürünmüş bir hali gibidir bu yürüyüş. Tam da merkezindeki bir felakete dair “tanıksız” ve sessizdir. Felaket, romanın tam ortasında, bir kara deliğe benzer. Anlatı onun sürekli olarak etrafında dolaşır, ancak hiçbir zaman onun hakkında direkt olarak konuşamaz. Felaket, anlatının merkezinde, sessiz ve imkânsızdır. 

Nichanian, tanıklığın imkânsızlığından söz ediyordu. Öyleyse, “tanık” tanımımız ne olursa olsun dilsel sınırları aşan, kendisini yaratan eylemlerin art arda dizilmesinin çok ötesinde duran, derlenip toparlanamaz olan felaketin anlatıcısı olarak kimi belirleyeceğiz? Belki de tıpkı felaketin kendisi gibi imkânsız bir anlatıcıyı. Mesela, Kitap Hırsızı’nın anlatıcısı gibi, ölümün ta kendisini. Kitap Hırzısı, anlatıcısı olan ölümün kendisini kısaca tanıttığı bir bölümle açılır:

Kendimi düzgün şekilde tanıtabilirim ama aslında buna gerek yok. Beni çok çeşitli değişkenlere bağlı olarak yakında ve    çok iyi tanıyacaksınız zaten. Zamanın bir yerinde olabildiğince samimi bir şekilde yanınızda duracağımı söylemem yeterli. Ruhunuz kollarımda olacak. Omzuma bir renk konacak. Sizi nazikçe uzaklara götüreceğim.O anda öylece yatıyor olacaksınız. İnsanları nadiren ayakta bulurum. Kendi bedeninizde sıkışmış olacaksınız. Bir keşif olabilir; bir çığlık havaya yayılacak. Bundan sonra duyacağım tek ses kendi nefesimin, kokumun ve adımlarımın sesi olacak. (Zusak, s.3)

Ölümün kendisini tanıtmasından ziyade bu, ölüm deneyiminin bilgisinin imkânsızlığına dair bir paragraftır. Anlatıcı olan ölüm daha başlangıçta, hayatta olan, hayatta kalan, kanlı canlı okuyucular olarak bizlerin onu tanıyamayacağını belirtir. Tanışma ancak karşılaşma ile mümkündür. Onu tanımak ve bilebilmek için sıramızı beklememiz gerekecektir. Dolayısıyla paragraf anlatıcının bizzat kendi varlığına içkin bir imkânsızlık ile başlar. Onu tanıtmaya dair olan kelimeler okuyucuya ancak onu tanımaya dair olan imkânsızlığı iletir. Ölümle karşılaşma anı burada bir “keşif” olarak tanımlanır. Hem bilinemez hem de anlatılamaz bir andır bu. Kişi, ölümü deneyimledikten sonra sıkışmış olduğu bedeninden havaya bir “çığlık” ile yayılır. Başka bir deyişle, ölüm deneyiminin sesi ince, keskin, dağınık, biçimsiz ve manası yine sadece kendinde saklı, kelimeleri aşan bir sesle, yani çığlıkla tanımlanır. Daha sonrasında gelen ise yalnızca ölümün işitebileceği, kelimelerin tamamen yitirildiği seslerdir. Ölümün nefesinin, kokusunun ve adımlarının sesi; bir başka deyişle hayatta kalanlar için ölümün mutlak sessizliğidir bu. 

Sessizlik ve imkânsızlık. Nichanian, bir alıntısında, dünya tarihinin en yıkıcı felaketlerinden biri olan Holokost’a dair üretilen sinemada veya edebiyatta asıl meydan okumanın “tanığın ölümündeki sessizlik” olduğunu aktarır. Burada “en büyük hedef Holokost'a yeniden hayat vererek ve ta­nığı-olmayan-olayı yeniden yazarak onu tanıklığa ve Tarih'e dönüştürmektir.” (Nichanian, s.118) Kitap Hırsızı’ında bu tanıklık en az felaketin kendisi kadar sessiz ve imkânsız bir anlatıcı ile, yani ölümün kendisiyle kurulur. Ölüm felâketin tek, biricik ve lanetli tanığıdır. Felaketin kurbanları da onun yarattığı kapkaranlık hâle içinde tıpkı onun gibi mümkün kelimelerden uzak, sessiz ve imkânsızdır. 

Nichanian, felaketin ancak edebiyatın sınırı deneyimleyen kelimeleriyle anlatabileceğini söylüyordu. Öyleyse bu noktada, yukarıda bahsedilen bir sahneye, Max ile Liesel’in uzun zaman sonra tekrar karşılaştıkları sahneye geri dönelim.  Max, kasabanın içinden diğer felaketzedeler ile sessiz ve çaresizce yürürken Liesel yürüyüşün ortasına dalar ve Max’e seslenir. Aralarında, anlatıcının da belirttiği gibi, kelimelerin ağızlarından “sızar” gibi çıktığı, zayıf, kesik bir konuşma geçer. Gerçekleşen değil de, gerçekleşemeyen, Max Hubermann'lerin bodrumunda kalırken Liesel ile aralarında gittikçe güçlenen bağa dokunamayan bir diyalogtur bu. Askerler Liesel’i yürüyüşün dışına ittikten sonra Liesel tekrar ve inatla yürüyüşün içine dalar. Ancak bu sefer farklı ve çok daha güçlü bir his taşımaktadır; çünkü bu sefer aklında Max’in kendi yazdığı ve evi terk ederken Liesel'e bıraktığı kitap, “Kelime Silkeleyici” (The Word Shaker) vardır. Felaketi deneyimleyen bir çağda, bir veda olarak konuşma eyleminin kendisi değil, fakat felaketin maruzu olmak üzere olan Max'in yazarı olduğu bir edebiyat metni çıkar karşımıza. Kişinin parçalanmış bütünlüğünü inkâra başvurmadan gösterebilmenin yegâne yolu budur çünkü.

Liesel Max’i tekrar bulup, ona “The Word Shaker”dan bir cümleyi hatırlatır: “Bir zamanlar ufak tefek bir adam vardı. Ama bir kelime silkeleyeci de vardı.” Liesel’in kelimeleri, anlatıcının belirttiği gibi, Max’e bu kez ulaşmayı başarır ve ona kitabı ve kitabın manasını hatırlatır. Kasabanın ortasından akıp giden “öteki”lerden biri olan Max ile iktidar unsura ait (ya da öyle kabul edilen) Liesel arasında kesintiye uğratılan, tahrip edilen bağ dirilir ve gözle görülen, etrafındakileri de etkileyen bir yoğunluk kazanır. Kelimeler, felaketi çağıran ve onu gerekçelendiren yapay ayrımı aralarından kaldırır. Bu bölümün isminin “Kelimelerin Yolu” olması tesadüf değildir bu sebeple. Kelimeler, felaketin ortasındaki yepyeni bir patikadır ve onlara sahip olanları dikte edilenin manalarından sıyrılmış, bambaşka bir dünyaya taşır. 

Bir felaket anlatısı içinde, protagonistin bir “kelime silkeleyici” olarak tanımlanması, Nichanian’ın felaketi yerleştirdiği “imkânsızlık” içinde düşünüldüğünde oldukça manalıdır. Felaketi doğrudan konuşabilecek kelimeler mümkün değilse bile, onun imkânsızlığını ve sessizliğini deneyimleyen, felaketin var olduğu sınırda konumlanan kelimeler, böyle bir dilsel edim, yani edebiyat, hafızamızı ve yıkılan, harap edilen insani bağlarımızı diriltmeye ve muhafaza etmeye devam edecektir.

Kaynakça:

Nichanian, Marc. Edebiyat ve Felaket. Istanbul: Iletisim, 2011.

Zusak, Markus. The Book Thief. New York: Alfred A. Knopf, 2007.